ΨΥΤΤΑΛΕΙΑ: ΔΕΚΑ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΝΗΣΙ

Η Ψυττάλεια όπως φαίνεται από το όρος Αιγάλεω, σε φωτογραφία του 1985 

του Στέφανου Μίλεση


Η Ψυττάλεια ή περισσότερο γνωστή στους παλαιότερους ως “Λειψοκουτάλα”, κρύβει πλούσια ιστορία που όμως δεν είναι στους περισσότερους γνωστή. Καθώς απέχει μόλις ενάμιση μίλι από το λιμάνι του Πειραιά, το μικρό αυτό νησάκι του Σαρωνικού καθίσταται υψηλής στρατηγικής σημασίας ήδη από τα ιστορικά χρόνια. Από τη μεγάλη ιστορία της Ψυττάλειας, ξεχωρίσαμε μόνο δέκα γεγονότα που αξίζει να καταγραφούν, πέρα από το γνωστό Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων που από το 1994 άρχισε να λειτουργεί στο νησί.




1) Το 480 π.Χ. στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας συναντούμε την Ψυττάλεια να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα γεγονότα. Τόσο ο Αισχύλος στο έργο “Πέρσες”, όσο και ο Ηρόδοτος, μας πληροφορούν πως οι Πέρσες είχαν φροντίσει να καταλάβουν την Ψυττάλεια και να εγκαταστήσουν στρατό πιστεύοντας πως αφενός από εκεί θα τόξευαν τα πληρώματα του ελληνικού στόλου, αφετέρου θα φόνευαν τους Έλληνες ναυαγούς που θα έβγαιναν στις ακτές της. Τα σχέδιά τους όμως δεν τελεσφόρησαν καθώς όταν οι Πέρσες, μετά την ήττα τους, τράπηκαν σε φυγή, εγκατέλειψαν τους στρατιώτες τους εκεί. Τα υπολείμματα του περσικού στρατού στην Ψυττάλεια καθάρισε ο Αριστείδης ο Δίκαιος. Η νίκη κατά των Περσών θεωρήθηκε από πολλούς Αθηναίους της εποχής πως υπήρξε αποτέλεσμα του Πανός που έσπειρε πανικό στα στρατεύματά τους. Πολλοί διηγήθηκαν πως τον αντίκρυσαν κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας να κυνηγά τους εχθρούς πάνω στην Ψυττάλεια και να μάχεται στο πλευρό των Αθηναίων. Εξαιτίας αυτών των μαρτυριών για την δράση του Πανός στην Ψυττάλεια, του αφιέρωσαν ένα Σπήλαιο που άλλοτε λατρευόταν ο Απόλλωνας, στη βορεινή πλευρά της Ακρόπολης. Προς τιμή του έστησαν στο Σπήλαιο ένα άγαλμά του από παριανό μάρμαρο. Έκτοτε καθιερώθηκε η Σπηλιά να αποκαλείται "Σπηλιά του Πανός" και η ύπαρξή της έχει άμεση σχέση με την Ψυττάλεια. 


2) Την εποχή της Τουρκοκρατίας, όπως μας διαβεβαιώνουν οι ξένοι περιηγητές (Άγγλος Γεώργιος Ουέλερ, Γάλλος ιατρός Ιάκωβος Σπον κ.α.) που το επισκέφθηκαν, ήταν έρημο και η εγκατάλειψή του στάθηκε αιτία να γεμίσει από λαγούς που δεν τους πείραζε κανείς. Ωστόσο πολλές φορές κατέφευγαν στην Ψυττάλεια οι Αθηναίοι κατά τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν πιθανολογούσαν ότι θα αντιμετωπίσουν τη σκληρότητα των Τούρκων. Κατέβαιναν αρχικά για προστασία στη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα και από εκεί αναζητούσαν πλωτά να διαφύγουν για τη Σαλαμίνα ή ακόμα καλύτερα για την Αίγινα. Όταν όμως αυτά δεν αρκούσαν, εκτελούσαν διαδρομές αποβιβάζοντας τους κατοίκους στην Ψυττάλεια μέχρι να τους περάσουν στη συνέχεια απέναντι. 

Ο Γεώργιος Ψυλλάς βρέθηκε σε μια τέτοια κατάσταση (την περιγράφει στα "Απομνημονεύματά του") όταν το 1821 κατέφυγε στην Αίγινα όπως και άλλοι Αθηναίοι φοβούμενος τον Ομέρ Βρυώνη που απειλούσε να κάψει την πόλη. Εκεί ημέρες αργότερα συνάντησε την αδελφή του η οποία είχε αρχικά μεταφερθεί στην Ψυττάλεια και είχε παραμείνει με άλλους Αθηναίους χωρίς τροφή και νερό. Οι Τούρκοι έβλεπαν τους Αθηναίους πάνω στην Ψυττάλεια, αλλά δεν ενδιαφέρονταν να τους πλησιάσουν. Η Ψυττάλεια ξανά λίγα χρόνια αργότερα, το 1827, θα στεκόταν και πάλι σανίδα σωτηρίας για τους Έλληνες, όταν μετά την ήττα του Ανάλατου υποχωρούσαν πανικόβλητοι υπό την απειλή σφαγής. Καθώς δεν διέθεταν παρά λιγοστά πλωτά μέσα, μετέβαιναν προσωρινά στην Ψυττάλεια. 


3) Κατά την διάρκεια της Οθωνικής περιόδου η Ψυττάλεια είχε καθοριστεί ως τόπος ταφής των πεθαμένων εξαιτίας της χολέρας ή άλλων μεταδοτικών νοσημάτων πληρωμάτων ή επιβατών που άφηναν την τελευταία τους πνοή πάνω στα πλοία. Καθώς πίστευαν πως και οι πεθαμένοι είναι φορείς των ασθενειών είχε αποφασιστεί να ενταφιάζονται στην Ψυττάλεια. Για το λόγο αυτό συναντούμε μέχρι και σήμερα διάφορα μαρμάρινα και πέτρινα ταφικά μνημεία αλλοδαπών αλλά και Ελλήνων με γνωστότερο όλων τον τάφο της κόρης του Αντιβασιλέα Άρμανσμπεργκ! Για το λόγο αυτό έμεινε γνωστή και ως “Κόμισσα της Ψυττάλειας”.

Η Ψυττάλεια χρησιμοποιήθηκε και ως Λοιμοκαθαρτήριο. Συγκεκριμένα το πρώτο Λοιμοκαθαρτήριο Πειραιά είχε ιδρυθεί το 1845 στον Κάνθαρο (όπου σήμερα το Τελωνείο Πειραιά) και για αυτό ονομάστηκε Λοιμοκαθαρτήριο Κανθάρου. Υπεύθυνος για τη λειτουργία του ήταν ο Δήμος Πειραιά. Το 1902 όμως η λειτουργία του πέρασε στο Κράτος και το Λοιμοκαθαρτήριο μεταφέρθηκε πρώτα στον Άγιο Γεώργιο Κερατσινίου και στη συνέχεια στην Ψυττάλεια. 


Ο τάφος της Λουίζας Άρμανσπεργκ όπως είχε
φωτογραφηθεί παλαιότερα από την Λίζα Μιχελή

4) Το 1856 ανεγέρθηκε στην Ψυττάλεια ο πρώτος σταθερός διοπτρικός φάρος, που διατηρήθηκε μέχρι το 1865. Αντικαταστάθηκε με περιστροφικό, ενώ το 1914 τοποθέτησαν φάρο λευκού σταθερού φωτός. Ο τελευταίος ακτινοβολεί σε απόσταση 23 μιλίων και εναλλάσσεται σε τριάδα εκλάμψεων λευκών κάθε 24 δευτερόλεπτα. Στους πρώτους άνδρες που κλήθηκαν να υπηρετήσουν στον Φάρο της Ψυττάλειας, λέγεται πως συνέβη το εξής περιστατικό. Καθώς η απόσταση από τις ακτές ήταν κοντινή και πραγματοποιούταν ακόμα και με βάρκα, ο Φάρος ήταν δύσκολο να αποκλειστεί και έτσι διατηρούσε μικρά αποθέματα προμηθειών. Συνέβη όμως να πιάσει άσχημος καιρός για ημέρες και τότε οι άνδρες του Φάρου αναγκάστηκαν να κυνηγήσουν τους λαγούς που βρίσκονταν στο νησί για να τραφούν. Τότε όλοι πέθαναν από χολέρα! Λέγεται πως οι λαγοί είχαν έρθει σε αναπαραγωγή με ποντικούς μολυσμένους από τη χολέρα, πιθανόν από τους χολεριασμένους τάφους, που με τη σειρά τους μετέδωσαν στον άνδρες που τους έφαγαν.


5) Το 1882 – 83 (εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη) η θέση της Ψυττάλειας κρίθηκε ως ιδιαίτερα σημαντική για την ασφάλεια και προστασία του λιμανιού, για αυτό και κατασκευάστηκαν μόνιμα οχυρωματικά έργα (θέσεις πυροβολείων) που έμειναν για πολλά χρόνια. Η Ψυττάλεια είχε αναλάβει τη σπουδαία αποστολή να ελέγχει την είσοδο των πλοίων προς το εμπορικό λιμένα του Πειραιά αλλά και προς το Ναύσταθμο.



6) Την περίοδο 1916 - 1917, όταν οι Αγγλογάλλοι κατέλαβαν τον Πειραιά κατασκεύασαν ανθυποβρυχιακά φράγματα για να ελέγχουν το λιμάνι αλλά και τον διαύλο. Αυτά ξεκινούσαν από τον κυματοθραύστη του Θεμιστοκλή και έφταναν στην Ψυττάλεια στο ύψος του Φάρου που προαναφέρθηκε. Είχαν αφήσει μονάχα ελεύθερο ένα πέρασμα για το λιμάνι του Πειραιά που έλεγχαν σχολαστικά οι ίδιοι ενώ τον δικό τους στόλο τον είχαν τοποθετήσει πίσω από τα φράγματα.


7) Το 1924 καθιεριώθηκε να τελείται στην Ψυττάλεια ετήσιο μνημόσυνο για τα θύματα του ναυαγίου σκάφους “Αλέξανδρου Ζ”. Το επίτακτο ρυμουλκό "Αλέξανδρος Ζ" της εταιρείας Αλέξανδρου ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ, που εκτελούσε υπηρεσία "ευκαιρίας" από τον Ναύσταθμο Σαλαμίνας μεταφέροντας εξοδούχους, ανατράπηκε στις 10 Μαρτίου 1923 λόγω ταραγμένης θάλασσας και υπερφόρτωσης. Από το ναυάγιο ξεκληρίστηκε όλη η φιλαρμονική του Πολεμικού Ναυτικού. Πνίγηκαν 36 μουσικοί της ενώ απέμειναν μόνο 8 που δεν επιβιβάστηκαν λόγω βάρδιας. Το ναυάγιο του “Αλέξανδρου Ζ.” έμεινε στην ιστορία γνωστό ως το “ναυάγιο του Σαρωνικού”. Προς ανάμνηση του συγκεκριμένου ναυαγίου ανεγέρθηκε μικρή εκκλησία με την ονομασία “Άγιος Αλέξανδρος”.

1924 - Επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ στη νήσο Ψυττάλεια. Διακρίνονται ακόμα τα έργα ανέλκυσης του τραγικού ναυαγίου. (Αρχείο ΕΡΤ)


8) Το 1928 είχε συσταθεί μια Επιτροπή ονοματοθεσιών που άλλαζε ή έδινε ονομασίες σε τόπους που διατηρούσαν ονόματα εποχής τουρκοκρατίας ή που ήταν ανώνυμες. Η Επιτροπή αυτή ονομάτισε την Νοτιοανατολική άκρη της Ψυττάλειας σε “Αμεινίου άκρα”. Ο Αμεινίας ήταν αδελφός του Αισχύλου και κυβερνήτης Τριήρους που βραβεύθηκε στην Σαλαμίνα για τον ηρωισμό του. Η ονομασία αυτή φυσικά δεν επικράτησε αφού δεν βρίσκεται σήμερα σε χρήση.

Βόλτα με λάντζα έξω από την Ψυττάλεια

9) Το 1930 ο Δήμος Πειραιά ύστερα από πρωτοβουλία του δημοτικού Συμβούλου και λογοτέχνη Πέτρου Αποστολίδη (Παύλου Νιρβάνα) ανέλαβε την πραγματοποίηση ετήσιας τίμησης των ναυτικών του εμπορικού μας ναυτικού, που χάθηκαν σε όλες τις θάλασσες του κόσμου. Από το 1924, όπως είδαμε, πραγματοποιείτο ήδη η επιμνημόσυνη δέηση για τους χαμένους ναυτικούς του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ. Ο Δήμος Πειραιά ύστερα από πρόταση του Δημάρχου Τάκη Παναγιωτόπουλου μετέτρεψε την δέηση του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ στην Ψυττάλεια υπέρ όλων των Ελλήνων απολεσθέντων ναυτικών, πολεμικής και ειρηνικής περιόδου.  



Η Ψυττάλεια επιλέχθηκε από τον Δήμο Πειραιά να φιλοξενήσει για πρώτη φορά στη ναυτική ιστορία της χώρας το μνημείο “Αφανούς Ναύτου”. Ο θεμέλιος λίθος του πρώτου μνημείου που θα αναγειρόταν τοποθετήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 6 Νοεμβρίου 1930. Η εκδήλωση είχε πανηγυρικό χαρακτήρα στον Πειραιά με στεφάνωση του τάφου του Μιαούλη που τότε βρισκόταν κοντά στο Βασιλικό Περίπτερο. Ακολούθησε ομαδική έξοδος εννέα ατμόπλοιων της ακτοπλοΐας από το λιμάνι του Πειραιά εν πομπή στην οποία μετείχαν τα πλοία ΑΝΔΡΟΣ, ΜΑΙΡΗ, ΗΡΑ, ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, ΑΡΚΑΔΙΑ, ΙΘΑΚΗ, ΑΛΜΠΕΡΤΑ, ΣΕΡΙΦΟΣ, ενώ ηγείτο της πομπής το αντιτορπιλικό ΙΕΡΑΞ

Από τα εγκαίνια θεμελίωσης του Μνημείου

Εγκαίνια μνημείου Αφανούς Ναύτου στην Ψυττάλεια από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Νοέμβριος 1930)





Το 1937 επιλέχθηκε ως καλύτερο σχέδιο εκείνο του μηχανικού Ι. Ζολώτα που έφερε την ονομασία ΝΑΥΤΙΛΟΣ. Όμως το μεγαλοπρεπές μνημείο, λόγω του 2ου Π.Π. που ακολούθησε δεν έγινε ποτέ και στην Ψυττάλεια παρέμεινε το αρχικό που είχε εγκαινιάσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Το 1956 ο ιστιοπλόος Σάββας Γεωργίου που με την σύζυγό του Σούζαν είχαν επιτύχει τον διάπλου του Ατλαντικού ωκεανού με το μικρό τους σκάφος ΧΑΡΑ, επιστρέφοντας στον Πειραιά ύστερα από ένα ταξίδι τριών μηνών, στο ύψος της Ψυττάλειας ανέκοψε τον πλου του, προκειμένου να ρίξει στη θάλασσα στεφάνι εκ δάφνης στη μνήμη του αγνώστου ναύτη που λίγο πριν είχε προμηθευτεί από τα Περιστέρια της Σαλαμίνας. 

Κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η ιδέα τίμησης “Αφανούς Ναύτου” στην Ψυττάλεια εγκαταλείφθηκε, καθώς πολλοί υποστήριξαν πως ήταν δύσκολο να μεταβεί εκεί κόσμος. Στη θέση της Ψυττάλειας προτάθηκε το νησάκι της Σταλίδας στην Καστέλλα (Κουμουνδούρου). Κάποιες χρονιές το μνημόσυνο τελείτο στην Πλατεία Αλεξάνδρας, ενώ όλοι θυμόμαστε τα ετήσια μνημόσυνα την περίοδο της Δικτατορίας στο μνημείο “Αφανούς Ναύτου” στην Πειραϊκή στο γνωστό Σταυρό.

1937 - Το σχέδιο του μνημείου του Αφανούς Ναύτου του πολιτικού μηχανικού Ι. Ζολώτα στην Ψυττάλεια που έφερε την ονομασία "ΝΑΥΤΙΛΟΣ". Ο Ι. Ζολώτας ήταν ο σχεδιαστής του Μεγάρου του Πειραϊκού Συνδέσμου. Το μνημείο κατά τη θέληση του σχεδιαστή θα ήταν μια άγκυρα που θα σχημάτιζε Σταυρό, από όποια πλευρά κι αν το κοιτούσε ο παρατηρητής.



10) Το 1934 εγκαταστάθηκε στην Ψυττάλεια βάση αντιαεροπορικής αμύνης που θεωρούταν η καλύτερη στην απόκρουση αεροπορικής επιδρομής όχι μόνο για τον Ναύσταθμο αλλά και την πόλη του Πειραιά. Ήταν εκείνη που σήκωσε το βάρος των αεροπορικών επιδρομών των Ιταλών αλλά και των Γερμανών που ακολούθησαν (μαζί με τον λόφο της Καστέλλας, του Βώκου και του όρους Αιγάλεω). Οι άνδρες της αντιαεροπορικής βάσης μετέβαιναν στην Ψυττάλεια με το βοηθητικό σκάφος του Π.Ν. “Πάραλος”. Ακολουθούσε ανοδική πεζοπορία ανάμεσα από θάμνους που οδηγούσε στην ανατολική πλευρά του μικρού νησιού. Εκεί σε ένα ισοπεδωμένο ύψωμα ήταν εγκατεστημένη η βάση της αντιαεροπορικής αμύνης αποτελούμενη από 4 πυροβόλα και 6 πολυβόλα. 


Οι πρώτες μεγάλες αντιαεροπορικές ασκήσεις πραγματοποιήθηκαν στην Ψυττάλεια τον Σεπτέμβριο του 1934. Η Ψυττάλεια έκτοτε ανέλαβε και την αποστολή αντιαεροπορικής προστασίας του Πειραιά και του Ναυστάθμου, επιπρόσθετα με τα επάκτια πυροβολεία που μέχρι τότε διατηρούσε. 

 Για το προσωπικό της βάσης κατασκευάστηκαν σε δύο οικήματα (τα μοναδικά στο νησί εκτός του Φάρου). Επρόκειτο για θαλάμους φιλοξενίας 40 ναυτών και υπαξιωματικών που αποτελούσαν τη μόνιμη δύναμη της βάσης. Υπήρχαν ακόμα γραφεία διοίκησης, εστιατόριο, αποθήκη πυρομαχικών και τέλος ο θάλαμος ασυρμάτου. Η Βάση Αντιαεροπορικής Αμύνης της Ψυττάλειας εγκαινιάστηκε το 1934 από τον Υπουργό των Ναυτικών Χατζηκυριάκο. 

Αντιαεροπορικά πυροβόλα επί της Ψυττάλειας

Αμέσως μετά τον πόλεμο οι εγκαταστάσεις της αντιαεροπορικής αμύνης μετατράπηκαν σε ανοικτό στρατόπεδο κράτησης πολιτικών κρατουμένων. Κατά την διάρκεια του εμφυλίου, οι συλλαμβανόμενοι κομμουνιστές μεταφέρονταν από τα αστυνομικά τμήματα στον προαύλιο χώρο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Στη συνέχεια δια αποβατικών σκαφών μεταφέρονταν στην Ψυττάλεια. Ο αριθμός τους κυμαινόταν μεταξύ 700 και 2800 κρατουμένων και είναι πραγματικά άξιο πώς μπορούσαν να χωρέσει τόσο κόσμος στο μικρό νησί. Παρέμεναν στην Ψυττάλεια για περιορισμένο χρονικό διάστημα αφού στη συνέχεια παραλαμβάνονταν προς μεταφορά στο νησί της Ικαρίας και σε άλλα νησιά. Η Ψυττάλεια κατά κάποιο τρόπο εκείνη την περίοδο λειτούργησε ως νήσος μεταγωγών των πολιτικών κρατουμένων. Υπολογίστηκε πως τουλάχιστον 30.000 πολιτικοί κρατούμενοι πέρασαν από την Ψυττάλεια μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '40. 

Στη συνέχεια οι εγκαταστάσεις μετατράπηκαν στις Ναυτικές Φυλακές Βασιλικού Ναυτικού "ΑΡΗΣ"  (ΝΦ ΑΡΗΣ) στις οποίες κρατούνταν άνδρες του Β.Ν. που είχαν καταδικαστεί για ποινικά αδικήματα.  




Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 υπήρξαν πολλά σχέδια για τη μελλοντική εκμετάλλευση της Ψυττάλειας. Ο Ο.Λ.Π. ζητούσε από το Πολεμικό Ναυτικό να την αγοράσει προκειμένου να την αξιοποιήσει προς όφελός του. Μια από τις προτάσεις που υποβλήθηκαν ήταν να ενωθεί με γέφυρα με το ακρωτήριο Κυνόσουρα. Άλλη πρόταση ήταν να μεταφερθούν εκεί όλες οι ναυπηγοεπισκευαστικές επιχειρήσεις της Σαλαμίνας. Ο Δήμος Πειραιά την ίδια περίοδο ενδιαφερόταν για το νησί προκειμένου να το αξιοποιήσει τουριστικά. Το 1971 ο Δήμαρχος Αριστείδης Σκυλίτσης σχεδίαζε να οικοδομήσει ξενοδοχείο και να αξιοποιήσει την εγγύτητά του με το λιμάνι του Πειραιά. Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας υποβλήθηκε πρόταση για εγκατάσταση αφαλάτωσης νερού. 


ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Ο τάφος της Λουΐζας  Άρμανσπεργκ στην Ψυττάλεια



Η ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ 25ΗΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 1943 ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ

Πορεία το 1942 για την επέτειο της 25ης Μαρτίου εκείνης της χρονιάς

 

του Στέφανου Μίλεση


Ο Ανδρέας ΜΙΧΑΛΑΣ περιέγραψε στην εφημερίδα “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΡΑ” (φ. 5Ης Απριλίου 1951) για το τι συνέβη στην Τερψιθέα στον Πειραιά την 25ης Μαρτίου του 1943, ημέρα εορτασμού της επετείου της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας. 

Το περιστατικό της καταγραφής δεν αποτελεί τη μοναδική πράξη εκδήλωσης εορτασμού της 25ης Μαρτίου στον κατοχικό Πειραιά, αλλά είναι ενδεικτικό των συναισθημάτων από τα οποία διακατέχονταν οι υπόδουλοι Έλληνες. Να σημειωθεί πως ανάλογα περιστατικά είχαν συμβεί και ένα έτος νωρίτερα, κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1942, που αποτελούσε ουσιαστικά την πρώτη κατοχική επέτειο στη γερμανοκρατούμενη Ελλάδα. Οι Γερμανοί έχοντας την εμπειρία πλέον από την επέτειο της προηγούμενης χρονιάς φρόντισαν να λάβουν τα μέτρα τους...

1941 - Γερμανοί μπροστά από την Αγία Τριάδα

Από το πρωί (της παραμονής της επετείου) παρατηρήθηκε εξαιρετική κίνηση στις Γερμανικές μονάδες κατοχής. Στα οικήματα της Γκεστάπο που ήταν στην Πλατεία Τερψιθέας, οι άνδρες των μονάδων έστηναν στα μπαλκόνια τα βαριά όπλα τους, άλλοι εκκαθάριζαν τα πιστόλια τους και άλλοι τις χειροβομβίδες τους. 

Η είσοδος εις το κοινό είχε απαγορευθεί και όλοι ήταν σκυθρωποί. Μερικοί ερωτούσαν τι άραγε να συμβαίνει; Στις έξι το βράδυ σήμανε συναγερμός και όλοι, στρατιώτες και ναύτες είχαν συγκεντρωθεί στις μονάδες του, φόρεσαν τα πολεμικά τους εξαρτήματα και διανυκτέρευσαν άγρυπνοι. Κάποιος Γερμανός στάλθηκε να αγοράσει κρασί από μια κοντινή ταβέρνα και κει τον μπλέξανε μερικοί θαμώνες και ο Φριτς τους είπε μυστικά πως είναι όλοι επιφυλακτικοί γιατί οι Γκρίχεν (Έλληνες) θα κάνανε την επομένη επανάσταση και επίθεση κατά των Γερμανικών Μονάδων...

Λούστροι γυαλίζουν τις μπότες των Γερμανών στρατιωτών


25η Μαρτίου 1943

Στην πόλη του Πειραιώς επικρατούσε απόλυτος ησυχία. Ούτε μουσικές ακούστηκαν, ούτε τραγούδια, ούτε και καμπάνες κτύπησαν. Μερικοί θαρραλέοι Έλληνες είχαν υψώσει την Ελληνική Σημαία σε μερικά παράθυρα αψηφώντας τον κίνδυνο.

Ώρα 10 πρωινή: Στα Καμίνια του Πειραιώς ο Γιώργης ο γιος του Καρβουνιάρη 10 χρονών, ο Μανωληός ο γιος του Κρητικού του Αραμπατζή 9 χρονών, ο Παύλος ο γιος του Γερομανιάτη 11 χρονών, πήραν ένα μεγάλο καλάμι, δέσανε πάνω μια μικρή παλαιά Ελληνική σημαία, φόρεσαν στο κεφάλι τους χάρτινα καπέλα τρικαντό από εφημερίδες και κρατώντας στην πλάτη τους ένα κλαρί από μερικά δένδρα, που κάποιος υπάλληλος του Δήμου είχε κλαδέψει την προηγούμενη μέρα, μπήκαν στη γραμμή και τραγουδώντας το “Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά” πέρασαν από την οδό Ρέντη.

Η Ταραντέλα στο Νέο Φάληρο και στο βάθος οι καμπίνες των λουτρών που στέκουν ακόμα στη θέση τους. Είναι 1941 και οι Γερμανοί ισχυροί σε όλα τα μέτωπα δεν έψαχναν για μέταλλα...

Τ' άλλα τα μικρά παιδιά που είδαν τον Γιώργη, τον Μανωληό και τον Παύλο, να περνούνε τραγουδώντας, κόλλησαν κι αυτοί στην ουρά κι έτσι οι τρεις έγιναν δέκα.

Ο Παύλος ο μεγαλύτερος της παρέας φώναξε σε μια στιγμή: “Παιδιά πάμε στην Τερψιθέα να καταθέσουμε στεφάνι; Όλα μαζί τα παιδιά φώναξαν: Ναι!

Ανεβήκανε την Γέφυρα Καλαμάκη και προχώρησαν την οδό Ντενύ Κοσσέν. Μερικοί μαθητές του Γυμνασίου που τους είδαν τους είπαν: “Πού πάτε παιδιά;”

Ο Παύλος είπε: “Πάμε στο Μνημείο της Τερψιθέας να βάλουμε στεφάνι”.

Σταθείτε, ερχόμαστε και εμείς. Η μικρή ομάδα άρχισε να μεγαλώνει. Οι δέκα έγιναν είκοσι και οι είκοσι, σαράντα κι ύστερα οι σαράντα έγιναν ογδόντα. Μερικά κορίτσια, μαθήτριες των Γυμνασίων, μπήκαν και αυτά στη γραμμή και τραγουδώντας βάδιζαν προς το Ηρώον των Πεσόντων. Όταν έφτασαν στην οδό Μπουμπουλίνας οι μικροί Καμινιώτες φώναξαν: “Παιδιά, περιμένετε εδώ. Θα πάμε στον κήπο της Τερψιθέας να κόψουμε κλαδιά και να τα κάνουμε στεφάνια”.

Κόσμος περπατά προς αναζήτηση τροφίμων εν μέσω κατοχής

Καμιά δεκαριά πιτσιρίκοι τρέξανε τότε γρήγορα-γρήγορα στον κήπο, κόψανε κάμποσα κλαριά τα έκαναν στεφάνια και σε λίγο ξαναγύρισαν στη γραμμή τους. Κείνη τη στιγμή ο Τόρκλερ, ο αρχηγός της Γκεστάπο, πρώην ξυλοσχίστης στα βουνά της Πρωσίας, διέταξε τους Γκεσταπίτες να τρέξουν και να διαλύσουν βιαίως τα παιδιά.

Οι Φρίτσιδες, κάτι μαντραχαλάδες μέχρι κει πάνω, φωνάζοντας “Φλαφλούχτεν Γκρίχεν” (δηλαδή καταραμένοι Έλληνες), πετάχτηκαν σαν μανιασμένοι έξω για να διαλύσουν την ομάδα των μικρών Ελλήνων κρατώντας στα χέρια τους τα οπλοπολυβόλα, τα όπλα τους και τις μασίνεν πιστόλεν τους.

  • Ράους φλαφλούχτεν Γκρίχνε, ράους...

Οι μικροί όμως δεν πτοήθηκαν, αλλά προσπαθούσαν να πάνε συγκεντρωμένοι στο Μνημείο. Βλέποντας οι Γερμανοί ότι με τις φωνές δεν γινόταν τίποτα, άρχισαν να κτυπούν τα παιδιά με τις κλωτσιές. Αυτά έτρεχαν πότε εδώ και πότε εκεί, αλλά ούτε τα στεφάνια πέταξαν, ούτε και τη σημαία κατέβασαν. Οι Γερμανοί τα κυνήγησαν με τα όπλα προσπαθώντας με τους υποκοπάνους να τα χτυπήσουν και τότε παρατηρήθηκε το εξής: Ο κάθε μικρός που κρατούσε ένα στεφάνι στο χέρι του, τρέχοντας περνούσε μέσα απ΄ τα χέρια των Γερμανών κι έριχνε το στεφάνι του στο Μνημείο. Οι Γερμανοί βλαστημούσαν, ο Τόρκλερ κυριολεκτικώς είχε λυσσάξει παρακολουθώντας από το παράθυρό του τη σκηνή.


1943 διανομή άρτου με κουπόνια


Ο Μανωληός ο μικρός γιος του Κρητικού του Αραμπατζή από τα Καμίνια αρπάζοντας από τα χέρια του Σημαιοφόρου το καλάμι με την Ελληνική Σημαία ξέφυγε από τα χέρια των Γερμανών και τρέχοντας το κάρφωσε στο πλαϊνό μέρος του Μνημείου κοντά στο κυπαρίσσι.

- Φλαφλούχτεν Τόιφελ Κιντ (δηλαδή καταραμένο διαβολόπαιδο) φώναξε αμέσως ο Τόρκλερ ο ξυλοσχίστης από την Πρωσία και αμέσως ξέρασε από το στόμα του τη λέξη “φόγιερ” δηλαδή φωτιά (πυρ).

Απ' όλες τις μεριές ακούστηκαν να χτυπούν τα μικρά αυτά θαρραλέα Ελληνόπουλα οι Γερμανοί.

Ο μικρός Μανωληός ο γιος του Κρητικού του Αραμπατζή από τα Καμίνια, όρθιος κοντά στο Μνημείο τραγουδούσε με τη μικρούλα του φωνή: “Και σαν πρώτα ανδρειωμένη χαίρε χαίρε ελευθεριά”.


Διανομή συσσιτίου στην ΗΕΑΠ (Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών Πειραιώς) το 1943


Φόγιερ” φώναξε πάλι ο ξυλοσχίστης και τότε βρήκε μια σφαίρα τον μικρό Μανωληό στο κεφάλι. Έπεσε κάτω ο Μανωληός, λαβωμένος στο κεφαλάκι του και δύο άλλοι μικροί έτρεξαν από τους διπλανούς δρόμους και τον σύρανε από τα χεράκια του τραβώντας για το σπίτι του. Ο Ξυλοσχίστης το μεσημέρι έκαμε τηλεφωνική αναφορά και ανέφερε τα εξής “Γκρίχεν ρεμπέλεν καπούτ”, δηλαδή οι Έλληνες επαναστάτες έλαβαν τέλος...”.


Διαβάστε επίσης:


Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου στον Πειραιά.





ΓΑΒΡΙΑΔΕΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΕ 50 ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ. ΛΟΥΣΤΡΟΙ, ΧΑΜΙΝΙΑ, ΑΛΗΤΟΠΑΙΔΑ... ΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ ΑΠΟΚΛΗΡΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Γαβριάδες, οι απόκληροι του Πειραιά, Στέφανος Μίλεσης εκδ. 24γραμματα

 

του Στέφανου Μίλεση


Τα μικρά χαμίνια του πειραϊκού λιμανιού έλαβαν την ονομασία «Γαβριάδες» καθώς θύμιζαν τον μικρό ήρωα Γαβριά του Βίκτωρος Ουγκώ στο έργου του «Οι Άθλιοι». Οι ανταποκριτές των ημερήσιων εφημερίδων προπολεμικά ήταν πρωτίστως λογοτέχνες. Το έργο του Ουγκώ ενέπνευσε πολλούς από αυτούς τους λογοτέχνες και δημοσιογράφους της προπολεμικής εποχής να τους αποδώσουν αυτόν τον χαρακτηρισμό. Οι «Άθλιοι» πραγματεύονταν την δυστυχία, τη φτώχια και την εξαθλίωση της γαλλικής κοινωνίας γύρω στα 1815. Στις σελίδες του Ουγκώ ζωντανεύει κι ένα μικρό παιδί ο Γαβριάς. Ένα χαμίνι του Παρισιού, που παίρνει μέρος στην επανάσταση. Ζει μόνο του αντιμετωπίζοντας καθημερινά το φάσμα της πείνας και των κινδύνων του δρόμου. Ένας πραγματικός ήρωας που δίνει τις δικές του μάχες πάνω στα οδοφράγματα αψηφώντας τις ριπές των όπλων του στρατού, δίνοντας θάρρος και εμπνέοντας τους επαναστάτες. Σκοτώνεται από ομοβροντία. 

Τα αλάνια του πειραϊκού λιμανιού είχαν αποκτήσει το λογοτεχνικό χαρακτηρισμό «Γαβριάδες» ζωντανεύοντας ξανά τον μικρό ήρωα του Ουγκώ. Τριγυρνούσαν οι Γαβριάδες με τις χαρακτηριστικές τραγιάσκες τους ξυπόλυτοι, ζώντας στο πεζοδρόμιο, επαναστατώντας σε κάθε αδικία έχοντας τον δικό τους κώδικα ηθικής πάνω από τον ανθρώπινο νόμο. Για τους υπόλοιπους που αγνοούσαν τόσο τον Ουγκώ όσο και τους «Άθλιους» ήταν απλώς τα αλητόπαιδα, τα χαμίνια του λιμανιού. Ήταν οι μικροί φτωχοδιάβολοι που άλλοτε ως λούστροι, άλλοτε ως μικροπωλητές με την τάβλα να κρέμεται με ιμάντα από το λαιμό τους, πωλούσαν κουλούρια, παστέλια ή άλλα μικροαντικείμενα. 

Ο Πειραιάς κατείχε την θλιβερή πρώτη θέση στον τομέα της παιδικής εργασίας. Το λιμάνι, τα εργοστάσια, οι βιοτεχνίες είχαν ανάγκες, για την κάλυψη των οποίων προσλάμβαναν και παιδιά. Αυτά ήταν τα πραγματικά «Παιδιά του Πειραιά» πολλά χρόνια πριν γίνουν τραγούδι και ταινία. Και φυσικά αυτά τα παιδιά, όταν δεν έβρισκαν νόμιμη εργασία, «επιστρατεύονταν» να επιτελέσουν ένα ρόλο, σε κάποια από τις πολυάριθμες ομάδες του περιθωρίου, που δεν έχαναν την ευκαιρία της εκμετάλλευσης. Οι δουλείες του «ποδαριού» απαιτούσαν γρηγοράδα, ευκινησία και πρόδηλη αθωότητα. Και αυτά τα χαρακτηριστικά τα διέθεταν τα παιδιά. 

Τα παιδιά του Πειραιά, οι μικροί Γαβριάδες, αποτελούσαν το ένα μέρος του σκηνικού. Το άλλο μέρος του ήταν οι αχθοφόροι, οι βαρκάρηδες, οι γεμιτζήδες, οι αραμπατζήδες και οι ναυτικοί. Μεγάλος αριθμός από τα παιδιά αυτά εργάζονταν στου Ξαβέρη τα καρνάγια. Άλλα στα Καρβουνιάρικα που κατάμαυρα από τη σκόνη, ήταν πολύ εύκολο να τα αναγνωρίσεις. Αυτά της Πλατείας Καραϊσκάκη και του Τζελέπη ήταν περισσότερα ευάλωτα στην ανομία καθώς εκεί σύχναζε το περιθώριο του λιμανιού. Όπου πολύς κόσμος και οι ευκαιρίες... Άλλα εργάζονταν έξω από το λιμάνι, στα εργοστάσια και στις βιοτεχνίες. Τα πιο τυχερά γίνονταν μπακαλόγατοι. Εκτός από τα τελευταία, όλα τα υπόλοιπα είχαν κοινά γνωρίσματα. Περιφέρονταν με βρομισμένα ή σχισμένα ρούχα, ξυπόλητα, χλωμά, κακομοιριασμένα. 


30 Μαρτίου 1917 περίοδος γαλλικής κατοχής του Πειραιά

Ιούλιος 1917 - περίοδος γαλλικής κατοχής Πειραιά 




Εργαζόμενοι σε πειραϊκό εργοστάσιο. Τα ανήλικα παιδιά αποτελούν μέρος της εργασίας


Οι εγκαταστάσεις στη θέση Κατσικάρι (Κορυδαλλός) που οικοδομήθηκαν το 1938 με αποστολή τη συγκέντρωση όλων των Γαβριάδων του λιμένος Πειραιώς. Θα λάμβαναν την ονομασία "ΑΣΥΛΟ ΑΛΗΤΟΠΑΙΔΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ" αλλά τελικώς έγιναν γνωστές οι εγκαταστάσεις ως φυλακές Κορυδαλλού...

1918 ανήλικος υδροπωλητής στον Πειραιά LEWIS W. HINE



1946 - Ένας ακόμα ανήλικος πωλητής ύδατος στον Πειραιά. Εμπορεύεται νερό εντός κανάτας Αιγίνης και περιφέρεται ανυπόδητος. Ελάχιστη διαφορά έχει με τον ανήλικο υδατοπωλητή του 1918. Ο χρόνος φαίνεται να έχει σταματήσει στις δύο φωτογραφίες.



1948 έκτη τάξη δημοτικού σε σχολείο του Πειραιά


Νοέμβριος 1944 - Ανυπόδητος ανήλικος πωλητής σιγάρων λαμβάνει συσσίτιο. (φωτο Dmitri Kessel) 



Mark Kauffman, Νοέμβριος 1948, λουστράκος στον Πειραιά με φόντο τον συμμαχικό στόλο

Nat R. Farbman, Μάρτιος 1946, Πειραιάς, λίγο πριν τις εκλογές, πλανόδιοι νεαροί μικροπωλητές με φόντο την καταστραμμένη από τους Συμμαχικούς βομβαρδισμούς εκκλησία της Αγίας Τριάδος.

Nat R. Farbman, Μάρτιος 1946, Πειραιάς, νεαρή πλανόδια μικροπωλητής με φόντο την βομβαρδισμένη εκκλησία της Αγίας Τριάδος




1931 - Ανήλικος πωλητής δαδιού στην Κοκκινιά


Λούστρος έργο της ζωγράφου Αθηνάς Τζέη




1923 - Προσφυγόπουλα που αναζητούν τους χαμένους γονείς στις προκυμαίες του Πειραιώς

Τρόφιμοι ορφανοτροφείου

1923- Μαζική άφιξη ανήλικων προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά. Βρέθηκαν περιπλανόμενα στη Σμύρνη έχοντας χάσει τους γονείς τους. 



1917 - Περίοδος γαλλικής κατοχής. Χαμίνια μπροστά από το δημαρχείο Πειραιά

Τα αλανάκια - Λιθογραφία εποχής με τα ανήλικα χαμίνια με τις χαρακτηριστικές τραγιάσκες να καπνίζουν, να πίνουν και να χαρτοπαίζουν κλέβοντας ο ένας τον άλλον....

1920 - Έλληνες ανήλικοι Λούστροι στις ΗΠΑ. Από τον Πειραιά στα στιλβωτήρια των Ελλήνων και των Ιταλών που έδρευαν στα λόμπι των μεγάλων ξενοδοχείων των Αμερικανικών πόλεων.

Εργάτριες νηματουργείων και υφαντουργείων. Οι ανήλικες κάθονται στην πρώτη σειρά

Εργαζόμενοι σε βιοτεχνία στην οδό Πολυδεύκους. Και εδώ οι ανήλικοι εργάτες κάθονται στην πρώτη σειρά



Ιούνιος 1916 - Ανήλικα στην παραλία του Νέου Φαλήρου παίζουν γυμνά στη θάλασσα. 



Το εσωτερικό ενός τυπικού υπνωτηρίου ανηλίκων όπως ήταν την ίδια περίοδο σε Αμερική και Καναδά. Τα υπνωτήρια στον Πειραιά είχαν διαμορφωθεί ανάλογα



Η μαζική αποστολή λούστρων στην Αμερική ήταν γνωστή εκεί (για αυτό και το σχέδιο), αλλά παρέμενε άγνωστη στην Ελλάδα... Απέφερε μεγάλα κέρδη και υπήρξε περιζήτητο εξαγώγιμο ελληνικό προϊόν. Οι γαβριάδες του Πειραιά τροφοδοτούσαν τρεις ελληνικές πόλεις. Τη Νέα Υόρκη, το Σικάγο και την Φιλαδέλφεια. 



Οι λούστροι Τάκης, Τόλιας και Αρτέμης φωτογραφίζονται με τους φίλους τους σε κάποια πόλη της Αμερικής. Η μαζική και οργανωμένη αποστολή λούστρων στις ΗΠΑ επέφερε μεγάλη κερδοφορία και έπρεπε η αμερικανική κυβέρνηση να λάβει μέτρα για να την αποτρέψει.

1910 - Λούστροι στο λιμάνι με πολλούς από αυτούς να είναι ανήλικοι

1937 - Ένας ακόμη ανήλικος λούστρος δεσπόζει στο πλάνο

Έλληνας λούστρος σε δρόμο αμερικανικής πολιτείας. Είχε λάβει προπαίδευση στους δρόμους του Πειραιά... 


Ανήλικοι περιπλανώμενοι στις αποβάθρες του λιμανιού



Η Επαγγελματική Οικοκυρική Σχολή του π. Άγγελου στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Μια από τις δεκάδες επαγγελματικές οικοκυρικές σχολές θηλέων που τότε λειτουργούσαν

Το εσωτερικό λαϊκού δημοτικού υπνωτηρίου. 

Στα τελωνειακά γραφεία που έδρευαν κάτω από τον Άγιο Νικόλαο, έναντι του Τελωνείου Πειραιώς.  Τα παιδιά βρίσκονται παντού


Το ποίημα του Γαβριά

Το μεγαλύτερο παιδί προσέχει το μικρότερο. Όταν η αδελφή γινόταν και μάνα


1946 - Παιδιά παίζουν ξυλίκι στον δρόμο. 

Χωροφύλακας οδηγεί τα χαμίνια του δρόμου σε κάποιο ίδρυμα. Το Άσυλο Αλητοπαίδων δεν είχε ιδρυθεί ακόμα...



1913 - Γαβριάδες αχθοφόροι

Σημαντικό πόστο για είσπραξη των ανήλικων γαβριάδων αποτελούσε ο δρόμος έξω από το Τελωνείο Πειραιώς. Εκεί οι γαβριάδες μεταβάλλονταν σε άτυπους αχθοφόρους μεταφέροντας τα πράγματα των ταξιδιωτών που εκτελωνίζονταν στα σπίτια τους. Για αυτό και οι διαπληκτισμοί με τους αραμπατζήδες που επίσης είχαν αναλάβει την μεταφορά, ήταν συχνές. 



"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"